«Իսպանալեզու գրականության հսկա ծովի մասին մեր ընթերցողը պատկերացում չուներ»

«Պրոգրամա Սուր» թարգմանությունների աջակցման ծրագրի շրջանակում այս տարի նախատեսված է դրամաշնորհ՝ 150 նոր ստեղծագործությունների համար, որոնք պետք է հրատարակվեն մինչև 2015-ի նոյեմբերի 30-ը։
Թարգմանչուհի ԿԱՐԻՆԵ ՉՈԲԱՆՅԱՆԸ մեզ հետ զրույցում ասաց, որ ծրագիրը նախաձեռնել է Արգենտինայի մշակույթի նախարարությունը, հովանավորվում են միայն արգենտինացի հեղինակների թարգմանությունները: Արդեն մի քանի տարի է, ինչ Հայաստանը միացել է ծրագրին: Թարգմանչուհին նշեց, որ անցյալ տարի «Պրոգրամա Սուրի» շրջանակում իր թարգմանությամբ երկու մանկական գիրք է հրատարակվել` «Ամենալավ տունն» ու «Աշխարհից դուրս գալու դուռը»: Այս տարի «Անտարես» հրատարակչությունն է հայտ ներկայացրել Կորտասարի «Այստեղ և հիմա» պատմվածաշարը հրատարակելու համար: «Հեղինակային իրավունքի գործակալներից մեկի անբարեխիղճ աշխատանքի պատճառով որոշ թարգմանությունների հրատարակումը շատ է ձգձգվում: Նամակներին չի պատասխանում, պայմանագրերը, փաստաթղթերը ժամանակին չի ուղարկում, և տուժում է աշխատանքը»,- ասաց Կարինե Չոբանյանը, նշելով նաև, որ իսպանալեզու գրականության դաշտը բաց է մեզ մոտ: Հայ ընթերցողը քիչ թվով հեղինակների է ծանոթ:

-Կարինե, ամբողջական գրքով արված ի՞նչ թարգմանություններ ունեք:
-«Գրական էտալոն» հրատարակչության տպագրած «Արդի իսպանալեզու պատմվածք» անթոլոգիան, որտեղ ներկայացված է 17 հեղինակ` իմ ընտրությամբ, և «ՎՄՎ Պրինտ»-ի հրատարակած Օրասիո Կիրոգայի «Պատմություններ սիրո խենթության և մահվան մասին» ժողովածուն:
-Անթոլոգիաներով հեղինակին ներկայացնելը, կարծես, չի խրախուսվում: Համամիտ չե՞ք, որ մեկ-երկու գործը բավական չեն գրողին ճանաչելու համար:
-Կոնկրետ իսպանալեզու գրականության դեպքում` համամիտ չեմ, ֆրանսիականի դեպքում` գուցե: Որովհետև ֆրանսիական գրականությանը ծանոթ ենք, ժամանակակիցներին կարող ենք ճանաչել հեղինակային գրքով, անթոլոգիան էլ կօգնի պատկերացում ունենալու ընդհանուր դաշտի մասին: Իսկ իսպանալեզու գրականության դաշտը շատ բաց է մնացել, քիչ հեղինակներ են ներկայացվել, քիչ թվով գրքեր են թարգմանվել: Որքան գիտեմ՝ խորհրդային տարիներին հայ ընթերցողին ներկայացվել են միայն Մարկեսի մի քանի գործ, Կորտասարի «Վիճակախաղ» վեպը և չորս-հինգ պատմվածք, Բորխեսի պատմվածաշարերից մի քանիսը, Կառլոս Ֆուենտեսի «Արտեմիո Կրուսի մահը» վեպը: Ընդ որում, այդ գրքերից միայն մեկն է բնագրից թարգմանվել` Բորխեսի պատմվածքները` ուրուգվահայ թարգմանիչ Հովհաննես Բուդուկյանի կողմից: Մյուսները թարգմանված են ռուսերենից, եթե անգամ նշված է, թե իսպաներենից է արված թարգմանությունը: Անկախության տարիներին նույնպես նոր հեղինակներ չեն ներկայացվել, թարգմանությունները հիմնականում արվել են ռուսերենից կամ անգլերենից: Իսպանալեզու գրականության հսկա ծովի մասին մեր ընթերցողը պատկերացում չուներ, այդ իսկ պատճառով ավելի նպատակահարմար էր անթոլոգիան` հեղինակներին մեկ-երկու գործով ներկայացնել, բայց փոխարենը հնարավորինս շատ նոր անուններ հնչեցնել:
-Ընտրությունը ինչպե՞ս եք կատարել:
-Ընտրություն կատարելու, մեկ պատմվածք թարգմանելու համար նույն հեղինակի մի քանի գիրք կամ գոնե մեկ ժողովածու կարդացել եմ: Ընթերցողի դատին եմ հանձնել այն գործը, որն ամենախոր տպավորությունն է թողել ինձ վրա, և փորձել եմ այդ տպավորությունը կիսել ընթերցողի հետ:
-Կա՞ն մարդիկ, որ ծանոթ են դաշտին ու կարող են ուղղորդել, օգնել Ձեզ:
-Մի քանի տարի շարունակ «Նարցիս» հանդեսի գրեթե բոլոր համարներում տեղ էին գտնում իմ թարգմանությունները, ընդ որում, ամեն համարում` նոր հեղինակ: Գործերն ու հեղինակներին իմ ճաշակով էի ընտրում, բայց հեղինակների առումով ժամանակ առ ժամանակ հուշել է «Նարցիսի» խմբագիր, բանաստեղծ, թարգմանիչ Շանթ Մկրտչյանը: Երբեմն նաև արձակագիր Հրաչյա Սարիբեկյանն է կողմնորոշում: Նա իմ ճանաչած ամենակարդացած, ամենաընթերցասեր մարդն է, այնքան ընթերցասեր, որ դժվարանում եմ ասել` նա ավելի շուտ լավ գրո՞ղ է, թե՞ լավ ընթերցող, և չեմ վարանի ասել, որ ինձնից ավելի քաջատեղյակ է իսպանալեզու գրականությանը ու երբեմն հուշում է, թե ինչ կարդամ, ինչ կարելի է թարգմանել:
-Իսկ եթե խոսենք պահանջարկի մասին, ընթերցողները հետաքրքրվո՞ւմ են իսպանալեզու գրականությամբ:
-ԵՊՀ-ում, Բրյուսովի անվան օտար լեզուների համալսարանում մեծ թվով իսպաներեն ուսումնասիրող ուսանողներ ունենք: Կարծում եմ, նրանց կհետաքրքրի իսպանալեզու գրականությունը: Մյուս կողմից` նրանք կարող են կարդալ նաև բնօրինակը, բայց Հայաստանում իսպանալեզու գրականություն ձեռք բերելը մեծ խնդիր է: Իմ արձակագիր ընկերներից ոմանք խոստովանել են, որ թարգմանություններս շատ կարևոր են իրենց համար, և իսպանախոս մեծերի գործերն օգնում են հղկելու իրենց գիրը: Գրականությանը մոտ կանգնած մարդիկ նույնպես շատ լավ հասկանում են, որ բաց է այդ դաշտը և, նոր գործ տեսնելիս, անպայման հետաքրքրվում են: Գրավաճառներն ասում են, որ պահանջարկը մեծ է, ընթերցասերները գնում են Օրասիո Կիրոգայի գիրքը, եթե անգամ ծանոթ չեն հեղինակին: Շատ մեծ է Մարկեսի պահանջարկը, և «Անտարես» հրատարակչությունը նախաձեռնել է Մարկեսի ամբողջ գրական ժառանգությունը (այդ թվում` ռուսերենից թարգմանված վեպերը) հայերեն թարգմանել:
-Իսկ համացանցը չի՞ լրացնում այդ բացը: Էլեկտրոնային տարբերակով հնարավոր չէ՞ իսպանալեզու հեղինակների գրքեր բեռնել:
-Ինձ դժվարությամբ է հաջողվել գտնել մի քանի կայք, որոնցից քիչ թե շատ օգտվում եմ: Չեմ կարծում, թե բոլորը ժամանակ կհատկացնեն որոնումներին: Բացի այդ, ժամանակակից հեղինակներն իրենց գործերը չեն տեղադրում համացանցում, որպեսզի վաճառվեն գրքերի տպագիր տարբերակները:
-Կարո՞ղ եք առանձնացնել հեղինակների, որոնց պետք է անպայման թարգմանել ու ներկայացնել հայ ընթերցողին:
-Շատ են, ում անունը նշեցի, նրանք անպայման պետք է ներկայացվեին` Մարկես, Բորխես, Կորտասար, Ֆուենտես: «Անտարեսի» հետ այդ հարցի շուրջ նույնպես մտածում ենք: Ադոլֆո Բիոյ Կասարեսը, Էռնեստո Սաբատոն արգենտինացի մեծանուն հեղինակներից են, որ պետք է անպայման ներկայացվեն հայ ընթերցողին: Այս երկու հեղինակների վեպերը` մեկն իմ թարգմանությամբ, մյուսը` Ռուզաննա Պետրոսյանի, հրատարակչական փուլում են: 2010 թ. Նոբելյան մրցանակակիրը պերուացի գրող Մարիո Վարգաս Լյոսան էր, նրա վեպերից մեկը նույնպես կներկայացվի, թարգմանությունն արդեն պատրաստ է: Իսպանացի ժամանակակից հեղինակներ կան, ովքեր համաշխարհային հռչակ են վայելում` Խավիեր Մարիաս, Արտուրո Պերես-Ռևերտե, Մանուել Ռիվաս, Միգել Դելիբես, Էդուարդո Մենդոսա, լատինաամերիկացի գրողներից՝ Իսաբել Ալյենդե, Ալեխո Կարպենտիեր, Խուան Ռուլֆոն, Գիլյերմո Ինֆանտե Կաբրերա, Կառլոս Ֆունետես, Մարիո Բենեդետտի և շատ ուրիշներ, որոնցից մի քանիսը մեկ կամ մի քանի գործով ներկայացվել են անթոլոգիայում, սակայն ցանկալի կլիներ, որ մյուսներն էլ ներկայացվեին ամբողջական վեպով կամ ժողովածուով: Այնքան շատ են այդ անունները, որ բոլորին թվարկել չեմ կարող, և կյանքս բավական չի լինի թարգմանելու համար բոլոր արժանավորներին:
-Իսպաներեն խոսում է մոտ 550 միլիոն մարդ, զբաղեցնելով երրորդ տեղը` չինարենի մանդարին բարբառից ու անգլերենից հետո: Ի՞նչ է արվում հայ հեղինակներին իսպաներեն ներկայացնելու, հայ գրականությունը հանրահռչակելու ուղղությամբ:
-Ինձ շատերն են ասում այդ մասին: Ես կարծում եմ, որ դա պետք է անի լեզվի կրողը: Վստահ չեմ, որ հաջողված կլինի հայերենից իսպաներեն թարգմանությունը, եթե ես լեզվի կրող չեմ, չեմ ապրում այդ միջավայրում ու երբեք չեմ ապրել:
-Այսինքն, մենք լուրջ բաց ունենք, որ հնարավոր չէ՞ լրացնել:
-Կարծում եմ` հնարավոր է, ուղղակի շահագրգիռ մարդիկ պետք է փորձեն քայլեր անել: Նաև պետական մոտեցում է պետք: Մենք Իսպանիայում ունենք հայ համայնք, Բարսելոնում, Վալենսիայում, Մադրիդում մեծ թվով հայեր են ապրում, ոմանք այնտեղ ծնվել են, մեծացել: Հնարավոր է, որ նրանց մեջ լինեն գրականությանը մոտ կանգնած մարդիկ, որ հայ ընտանիքից են, հայերեն լեզվի կրողն են, բայց ծնվել-մեծացել են այլ միջավայրում, նաև մյուս լեզվի կրողն են: Մադրիդում ունենք դեսպանատուն, դեսպանատունը պետք է որ մշակութային բաժին ունենա, որն էլ հենց պետք է զբաղվի թարգմանիչներ փնտրելու հարցով:
-Գուցե կան թարգմանություններ, բայց անհաջո՞ղ են:
-Համալսարանի դասախոսները, օրինակ, մի քանի տարի առաջ թարգմանել էին Թումանյանի հեքիաթները: Ես չէի թարգմանի: Կգերադասեի, որ դա աներ իսպանախոս երկրում ապրող հայը:
-Իսկ իսպաներենից հայերեն թարգմանողների նոր սերունդ կա՞:
-Շատ քիչ են թարգմանիչները. Մերի Սուքիասյանն, ով երկար տարիներ Գոնսալո Գուարչի եռագրության վրա է աշխատում: Լույս են տեսել եռագրության երկու վեպերը, երրորդը շուտով լույս կտեսնի: Ի դեպ, ցեղասպանությանը նվիրված այդ եռագրությունը քչերին է հայտնի, փոքր տպաքանակով է լույս տեսել, նույնիսկ չգիտեմ որտեղ է վաճառվել: Վերջերս երիտասարդ թարգմանչուհի Ռուզաննա Պետրոսյանը թարգմանել է Միգել դե ՈՒնամունոյի «Մառախուղը» վեպը: Մի քանի թարգմանություն եմ կարդացել ամսագրերում, բայց հետո այդ անուններն անհետացան: Հավանաբար երիտասարդներ էին, փորձեր արեցին և չշարունակեցին: Վերջերս մի խումբ երիտասարդներ իսպանալեզու գրականության կայք են հիմնել և իրենց թարգմանություններն են տեղադրում կայքում` բավականին հաջողված թարգմանություններ:
-Իսկ պոեզիա թարգմանվո՞ւմ է իսպաներենից:
-Ես շատ չեմ հետաքրքրվում պոեզիայով, որովհետև կարծում եմ, որ պոե՛տը պետք է պոեզիա թարգմանի, իսկ ես պոետ չեմ: Որոշ թարգմանությունների հանդիպել եմ ամսագրերում, բայց ոչ շատ: Նշածս կայքում երիտասարդներն են պոեզիա թարգմանում: Տեղյակ եմ նաև, որ Շանթ Մկրտչյանն է բանաստեղծություններ թարգմանել ռուսերենից, որովհետև ինքս եմ նրա թարգմանությունները, նախքան հրատարակվելը, համեմատել բնագրի հետ, ուղղումներ արել: Հակոբ Մովսեսը Բորխեսի բանաստեղծություններն է թարգմանել գերմաներենից, որը դեռ չի հրատարակվել, որովհետև ես դեռ պետք է թարգմանությունները համեմատեմ բնագրի հետ, որպեսզի նա իր խմբագրումներն անի:
-Ոչ պրոֆեսիոնալ թարգմանությունների հանդիպո՞ւմ եք: Կլինեն դաշտում մարդիկ, որ կթարգմանեն, անկախ նրանից, լա՞վ են անում դա, թե՞ վատ:
-Հավանաբար՝ այո: Վերջերս կայքերից մեկում հանդիպեցի մի թարգմանության: Ես կարդացել էի այդ պատմվածքի բնօրինակը: Թարգմանությունը շատ անհաջող էր, թարգմանիչը` անծանոթ: Ամեն դեպքում, ուրախալի է, որ փորձեր արվում են, թերևս ժամանակի ընթացքում կհղկվի սկսնակների գիրը:
-Վատ թարգմանությունը կարող է վնասել հեղինակին, իսկ հնարավո՞ր է գերազանցել հեղինակին, թարգմանությունը կարո՞ղ է ավելի լավը դարձնել տվյալ գործը:
-Մենք նման թարգմանությունների մի քանի օրինակ ունենք: Օրինակ, Պուշկինի «Ձմեռվա իրիկունը»` Թումանյանի թարգմանությամբ: Թումանյանի թարգմանությունը հրաշալի է, գերազանցում է անգամ բնօրինակը: Բայց երևի այդպես լինում է միայն պոեզիայի դեպքում` ռիթմի, տոնայնության, քնարականության հետ կապված: Արձակում այլ է, լինում է կա՛մ լավ թարգմանություն, կա՛մ վատ, թարգմանիչը կամ սպանում է հեղինակին, կամ խոսեցնում իր լեզվով: Վատ թարգմանության դեպքում ընթերցողը չի մտածում, թե հեղինակն է վատ գրում, ակնհայտ է լինում, որ թարգմանիչն է թերացել, այնուամենայնիվ, ընթերցողը չի կարողանում պատկերացնել, թե իրականում ինչ է գրել հեղինակը, ստեղծագործության մեջ չի գտնում հեղինակին. վատ թարգմանիչը պարզապես սպանում է գրողին: Իսկ երբ ընթերցողը չի զգում, որ թարգմանություն է կարդում, թվում է՝ հենց իր մայրենի լեզվով է գրել հեղինակը, ուրեմն թարգմանությունը հաջողված է, ուրեմն թարգմանիչը հեղինակին խոսեցրել է իր լեզվով:
-Թարգմանությունն ազդեցություն ունի՞ լեզվամտածողության վրա:
-Կարծում եմ` այո: Թարգմանության տեսության մեջ կա մի դրույթ` թարգմանությունը պետք է հարմարեցնել թարգմանվող լեզվի միջավայրին, հետևաբար նաև լեզվամտածողությանը: Հիշում եմ, որ բուհում ուսանելիս դասախոսը սիրում էր մի օրինակ բերել, թե երբ միսիոներները Հարավային Ամերիկայի տեղաբնիկներին «Աստվածաշունչ» են քարոզել, այն հատվածը, երբ Հիսուսը քայլում է ծովի վրայով, թարգմանել են ճահճի վրայով, քանի որ տեղաբնիկները պատկերացում չեն ունեցել ծովի, օվկիանոսի մասին: Ես դեռ այն ժամանակ չէի ընդունում այդ դրույթը և մինչև հիմա էլ չեմ ընդունում: Այն կարծիքին եմ, որ նոր բառերը, երևույթները հարստացնում են լեզուն, ավելացնում գիտելիքները, ազդում լեզվամտածողության վրա: Օրինակ` արգենտինացիները թեյի փոխարեն մի թուրմ են խմում, որի անունը մատե է: Եթե թարգմանության նշված դրույթից ելնենք, ուրեմն արգենտինացի հեղինակների գործերը թարգմանելիս մատեի փոխարեն թեյ պետք է թարգմանենք, որովհետև մեր մտածողությանը, մեր միջավայրին հարազատ առարկան, բառը թեյն է, մենք չգիտենք մատեն ինչ է: Իսկ ես գերադասում եմ «մատե» գրել և տողատակում ծանոթագրությունով բացատրել, թե ինչ բան է մատեն: Իսկ արգենտինացի ասելիս ես նրան անպայման մատե խմելիս եմ պատկերացնում: Կամ, ասենք, կոկոբոլո բույսի անվանն եմ հանդիպում: Գուցե այլ թարգմանիչ կոկոբոլոյի փոխարեն պարզապես մարիամախոտ գրի, մեզ ծանոթ ու հասկանալի, կարելի է և այդպես, բայց ես կոկոբոլոն եմ նախընտրում:
Մեկ ուրիշ օրինակ բերեմ, որ միայն թարգմանության հետ չի կապված, այլ նաև շփման արդյունք է: Իսպանացիները սովորաբար հարգալից Դուք-ով չեն խոսում անգամ անծանոթների հետ և՛ առօրյա կյանքում, և՛ գրականության մեջ: Ոչ թե այն պատճառով, որ չունեն, այն էլ ինչպես ունեն, Դուք երկրորդ հոգնակիի փոխարեն նրանք հատուկ դիմելաձև ունեն, որ այլ լեզուներում չկա: Բայց այդ Դուք-ն օգտագործվում է միայն պաշտոնական շփումների և տարիքային շատ մեծ տարբերության դեպքում: Փիլիսոփայությունն այն է, որ Դուք-ը պատնեշ է դնում խոսակիցների միջև, ընդգծում է խավերի տարբերությունը, իսկ դու-ն հավասարության և վստահության նշան է: Թարգմանություններից զատ, ես նաև տուրիզմի բնագավառում եմ աշխատում, շատ եմ շփվում իսպանացիների հետ և հայերեն խոսելիս դադարել եմ Դուք-ով խոսելուց, մեկ-երկու շփումներից հետո արագ դու-ի եմ անցնում:
-Ի՞նչ կասեիք հայ և իսպանալեզու գրականության տարբերությունների մասին: Խոսքը ժամանակակիցների մասին է:
-Իսպանալեզու գրականությունն ավելի համամարդկային է և ընդգրկուն, հատկապես լատինաամերիկյան գրականությունը, որտեղ շատ հաճախ ստեղծագործության մեջ բացակայում են միջավայրը, ժամանակը, կարդում ես ու չես հասկանում` ե՞րբ, ո՞ր երկրում, ի՞նչ միջավայրում են տեղի ունենում իրադարձությունները: Կարող է լինել մեկ դար առաջ ու լինել հիմա, մեր օրերում, լինել մեծ քաղաքում կամ ամազոնյան մի խուլ գյուղակում: Գլոբալ հարցեր են շոշափվում, որ միշտ են արդիական:
Մեր գրականությունը շատ տեղային է, նեղ: Երբեմն շատ են գեղեցիկ, բայց անհասկանալի, ավելորդ բառերը, պատկերները, խոհափիլիսոփայական շարադրանքները: Իսպանալեզու հեղինակները գրում են շատ պարզ, բոլորին մատչելի լեզվով, բայց միտքն է խոր: Իրենց համար առաջնային չէ «ինչպեսը», ավելի կարևոր է «ինչը»:
-Թարգմանչական ոլորտի կարևորագույն խնդիրները մեր օրերում:
-Ես կարող եմ իսպաներենի համար ասել: Խնդիր համար առաջին` գրքերի բացակայությունը: Իսպաներեն գրված գրքեր Հայաստանում գրեթե չկան: Ես մեծ դժվարությամբ եմ գրքեր ձեռք բերում, գնում եմ, երբ Եվրոպա եմ մեկնում կամ գնացող-եկողներին եմ խնդրում այս կամ այն գիրքը բերել: Երբեմն էլ իմ ուզածը չեն գտնում, բայց դատարկաձեռն չգալու համար բերում են մեկ ուրիշ գիրք: Կարդալու համար լավ է, բայց ամեն գիրք չես թարգմանի:
-Պետական մոտեցում չկա՞:
-Ոչ: Գրական դաշտը մի փոքր աշխուժացել է, բայց պետական ծրագիր չկա: Հրատարակիչներն ու թարգմանիչներն են իրենց նախաձեռնությամբ ինչ-ինչ քայլեր անում: Ես մինչև գրքին հասնելը հինգ տարի պատմվածքներ եմ թարգմանել ու տպագրել ամսագրերում: Դժվարությամբ է տպագրվել անթոլոգիայի առաջին հատորը, երկրորդ հատորը գրեթե պատրաստ է, բայց ինչ-ինչ պատճառներով արդեն երեք տարի դուրս է մնում պետպատվերից: Մշակույթի նախարարությանն ամենևին չի հետաքրքրում, որ բաց է մնացել իսպանալեզու գրականության դաշտը և այդ բացը պետք է լրացնել:
-Վիրտուալ տարածքը լրացնո՞ւմ է բացը, որ կա տպագիր գրքի պարագայում:
-Գիրքը հիմա շատ է թանկացել, շատերը հնարավորություն չունեն գնելու, թող գոնե էլեկտրոնային տարբերակով կարդան: Մեկը մյուսին լրացնում է, բայց ես նախընտրում եմ տպագիր գիրքը:

Զրույցը` Արմինե ՍԱՐԳՍՅԱՆԻ

Հեղինակի նյութեր

• Պատմության վկաները
• Վերացող ծաղիկներ
• Ձեռք մեկնելու գաղափարը առաքելության վերածվեց
• «Մի նայեք, որ փոքր է մեր երկիրը, եթե արդուկով այս սարերը հարթեցնեք, Չինաստանից մեծ կլինի»
• «Բանկ օտոման» գործողությունը ժամանակին ցնցել էր ամբողջ Եվրոպան
• «Դրսից մեզ վրա կա­րող են ազ­դել միայն ներ­սի գոր­ծիք­նե­րով»
• «Ե­րե­սուն տա­րի ձգ­վեց մեր ան­կա­խու­թ­յան պատ­մու­թ­յու­նը, մենք շա­հե­ցի՞նք»
• Մշա­կույ­թը հեռ­վից հե­ռու պահ­պա­նե­լու հույ­սով
• Անի­մա­ցիան, աշ­խարհն ու մենք
• «Մեր տա­րածք­նե­րը փոք­րա­ցան, ո­րով­հետև այդ­պես էլ չհաս­կա­ցանք, որ պետք է խմենք մեր բա­ժա­կով»
• Արվեստի ուժը
• Նոր մա­տե­նա­շա­րը ներ­կայաց­նում է արևմտա­հայ և ս­փ­յուռք­յան գրող­նե­րի
• Բե­մը կեն­դա­նու­թ­յուն է ստա­նում ա­ռայժմ միայն մա­նուկ­նե­րի հա­մար
• «Գիրք սիրողների համար սա իսկական մկնդեղ է` հյութեղ ու անտանելի»
• Հա­մաշ­խար­հա­յին դա­սա­կան­նե­րի ստեղ­ծա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րը՝ դու­դու­կով
• «Բնակ­չու­թ­յու­նը պատ­րաստ չէ, բայց տար­վում են աշ­խա­տանք­ներ»
• Ամա­նո­րի գի­շե­րը դի­մա­վո­րե­լու են ե­կե­ղե­ցում
• «Ջա­զի մեջ զգաց­վում է ապ­րածդ ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նը»
• «Ե­թե չլի­ներ Փե­լե­շ­յա­նը, կար­ծում եմ, դեռևս գտած չէի լի­նի կի­նո­յում իմ ու­ղին»
• «Հու­շար­ձան­ներն այդ տա­րածք­նե­րի պատ­կա­նե­լու­թ­յան անձ­նագ­րերն են»

Մեկնաբանություններ